(Çeviri) Troçki ve Tek Ülkede Sosyalizm Tartışması - Monty Johnstone

Çevirenin Notu: Nicolas Krassó’nun “Troçki’nin Marksizmi” adlı makalesi New Left Review’in Temmuz-Ağustos 1967 tarihli 44. sayısında yayımlanmıştı. Makalenin çevirisini uzunluğundan dolayı üç bölüm halinde paylaşmıştım, aşağıdaki linklerden ulaşabilirsiniz. Ernest Mandel’in bu makaleyi eleştirdiği “Troçki'nin Marksizmi: Bir Karşı Eleştiri” başlıklı makalesi ise New Left Review’in Ocak 1968 tarihli 47. sayısında yayımlanmıştı. Krassó’nun Mandel’in eleştirisine yanıt verdiği “Ernest Mandel'e Yanıt” başlıklı makalesi ise New Left Review’in Mart 1968 tarihli 48. sayısında yayımlanmıştı. Monty Johnstone’nun bu tartışmaya katkı yaptığı “Troçki ve Tek Ülkede Sosyalizm Tartışması” başlıklı makalesi ise New Left Review’in Temmuz 1968 tarihli 50. sayısında yayımlanmıştı.

1928-2007 yılları arasında yaşamış olan Monty Johnstone, Büyük Britanya Komünist Partisi'ne üye olarak devrimci mücadeleye atıldı. 1968’den sonra partide Stalin karşıtlığının ve Avrokomünizm akımının öncülüğünü yaptı. Parti içerisinde bisiklete olan tutkusu, mütevaziliği ve sadeliği ile tanınan birisiydi.

Nicolas Krassó’nun “Troçki’nin Marksizmi” adlı makalesi:

Birinci bölüm için tıklayınız: https://gcmalatya.blogspot.com/2025/10/ceviri-trockinin-marksizmi-1-nicolas.html

İkinci bölüm için tıklayınız:  https://gcmalatya.blogspot.com/2025/10/ceviri-trockinin-marksizmi-2-nicolas.html

Üçüncü bölüm için tıklayınız:  https://gcmalatya.blogspot.com/2025/10/trockinin-marksizmi-3-nicolas-krasso.html

Ernest Mandel’in “Troçki'nin Marksizmi: Bir Karşı Eleştiri” başlıklı makalesi için tıklayınız: https://gcmalatya.blogspot.com/2025/11/ceviri-trockinin-marksizmi-bir-kars.html

Krassó’nun Mandel’in eleştirisine yanıt verdiği “Ernest Mandel'e Yanıt” başlıklı makalesi için tıklayınız: https://gcmalatya.blogspot.com/2025/11/ceviri-ernest-mandele-yant-nicolas.html

 

Bu makalenin amacı, Nicolas Krassó ve Ernest Mandel arasında son dönemde New Left Review'de (NLR) yürütülen tartışmanın bir alanını, yani "Tek Ülkede Sosyalizm" meselesini incelemektir. Başından beri biraz anlaşılması güç terimlerle yürütülen ve bugün her iki tarafın da on yıllardır süren polemik çarpıtmalarıyla örtülü olan bu büyük tarihsel tartışma, Troçki'nin tutumunu, bir tarafı diğerine karşı "haklı çıkarmaya" yönelik ideolojik veya psikolojik bir eğilim göstermeden, nesnel ve dengeli bir şekilde değerlendirmenin özellikle önemli olduğu bir tartışmadır.

Troçki'nin Rusya'da sosyalizmin inşası konusunda gerçekte söylediklerinin ciddi bir şekilde incelediğimizde, Troçki’nin tutumunda, Mandel'in sansürlenmiş versiyonunda yer almayan temel ve çözümsüz bir çelişki ortaya çıkıyor. Bir yandan, Mandel'in de doğru bir şekilde belirttiği gibi, Troçki sosyalizmi inşa etme işine başlamanın gerekliliğini hiçbir zaman tartışmamış ve bu amaçla ekonomik büyüme oranının artırılması için önerilerde bulunmuştur.[1] Saldırı altındayken, "Batı'daki gecikmiş devrim süreci karşısında sosyalist inşa çalışmalarımızın programına karşı karamsar bir tutum takındığını" reddetmiş ve "kapitalist çevremizin yarattığı tüm zorluklara rağmen, Sovyet diktatörlüğünün ekonomik ve siyasi kaynaklarının çok büyük olduğunu" kabul etmiştir.[2] Öte yandan, “sürekli devrim teorisindeki iki temel önermeye” bağlı kaldı: Birincisi, “devrim, gelişmiş ülkelerin proletaryasının iktidarı ele geçirmesinden önce, Rus proletaryası iktidarı eline geçirebilir”; ancak ikincisi, “geri kalmış bir ülkede, kapitalist düşmanlarla çevrili bir dünyada proletarya diktatörlüğünün karşılaşacağı çelişkilerden kurtulmanın tek yolu, dünya devrimi arenasında bulunacaktır.”[3]

Krassó, Troçki'nin Sovyetler Birliği'nde sosyalizmin inşasının tamamlanmasının mümkün olmadığına dair argümanının temel dayanağının, devrim daha gelişmiş ülkelere yayılmadığı sürece bir işçi devleti olarak bile varlığını sürdürebileceğine inanmaması olduğunu göstermekte haklıdır. Mandel bunun doğruluğunu kabul etmekle kalmayıp, Krasso'nun sunumunda "tarihsel çarpıtmalardan" da karanlık bir dille bahsettiği için (NLR 47, s. 42), belki de Troçki'nin kendi adına konuşmasına izin vermek faydalı olacaktır - bağlamından koparılmış tesadüfi ve alışılmadık alıntılarla değil, bu konudaki düşüncelerinin ana içeriğini temsil eden ifadelerle.

Troçki 1906'da şöyle yazmıştı: "Avrupa proletaryasının doğrudan devlet desteği olmadan, Rusya işçi sınıfı iktidarda kalamaz ve geçici egemenliğini kalıcı bir sosyalist diktatörlüğe dönüştüremez." [4] 1928'de bu formülasyonu, Radek'in eleştirilerine karşı şiddetle savundu. Radek devlet desteğinden bahsederken, Troçki'nin Sovyetler Birliği'nin diğer ülkelerin işçilerinden yardım alması gerektiği konusunu aşırı derecede keskinleştirdiğini ileri sürmüştü.[5]

1917 yılının Haziran ayında broşür olarak yayımlanan ve 1922 ile 1924 yıllarında bir sonsözle yeniden basılan Barış Programı'nda Troçki, Rusya'daki sosyalist devrim hakkında şunları yazıyordu: “Başkalarını beklemeden mücadeleye kendi ulusal topraklarımızda başlıyoruz ve sürdürüyoruz; girişimimizin diğer ülkelerdeki mücadeleye ivme kazandıracağına tamamen eminiz; eğer böyle olmasaydı, hem tarihsel deneyimin hem de teorik değerlendirmelerin ortaya koyduğu gibi, örneğin devrimci Rusya'nın muhafazakar Avrupa karşısında kendini savunabileceğini veya sosyalist Almanya'nın kapitalist bir dünyada tecrit kalabileceğini düşünmek umutsuzca olurdu.”[6]

1922'de yazdığı (ve 1928'de kayıtsız şartsız savunduğu) 1905 Yılı kitabının önsözünde sürekli devrim teorisini özetlerken Troçki, proletarya öncüsünün iktidarının ilk aşamalarında kapitalist mülkiyete derin bir darbe vurduğundan söz etti. "Bu durumda, yalnızca devrimci mücadelesinin ilk aşamalarında kendisini destekleyen burjuvazinin tüm gruplarıyla değil, aynı zamanda iktidara gelmesini sağlayan geniş köylü kitleleriyle de düşmanca bir çatışmaya girecektir. Köylü çoğunluğun bulunduğu geri kalmış bir ülkedeki işçi hükümetinin konumundaki çelişkiler, ancak uluslararası ölçekte, dünya proleter devrimi sahnesinde çözülebilir."[7]

1937'de de tema özünde aynıydı: "Gelişmiş ülkelerde proletaryanın az ya da çok hızlı bir zaferi olmadan, Rusya'daki işçi hükümeti ayakta kalamaz. Sovyet rejimi kendi haline bırakılırsa ya yıkılır ya da yozlaşır. Daha doğrusu, önce yozlaşıp sonra yıkılır. Ben de bu konu hakkında 1905'ten itibaren birden fazla kez yazdım."[8]

Ekonomik Büyüme Küçümseniyor

Troçki'nin Rus sosyalizminin iç güçlerini küçümsemesi, özellikle SSCB'de sosyalist bir ekonominin bağımsız gelişimine duyduğu güvensizlikte belirgindi. 1922 tarihli Barış Programı'na yazdığı Sonsöz'de şöyle yazmıştı: "Sosyalizm ancak üretici güçlerin büyümesi ve gelişmesi temelinde düşünülebilir... Burjuvazi diğer Avrupa devletlerinde iktidarda kaldığı sürece, ekonomik izolasyona karşı mücadelede kapitalist dünyayla anlaşmalar yapmak zorundayız; aynı zamanda, bu anlaşmaların en iyi ihtimalle şu veya bu ekonomik yarayı iyileştirmemize, şu veya bu adımı atmamıza yardımcı olacağı kesin olarak söylenebilir. Ancak Rusya'da sosyalist ekonominin gerçek yükselişi, ancak proletaryanın Avrupa'nın en önemli ülkelerindeki zaferinden sonra mümkün olacaktır."[9]

1927'de, Sovyet devletinin "her zaman, doğrudan veya dolaylı olarak, dünya pazarının nispi kontrolü altında olduğunu" iddia ettiğini görüyoruz. “Sorunun kökü burada yatıyor. Kalkınma hızı keyfi bir hız değildir; dünya kalkınmasının bütünü tarafından belirlenir, çünkü son tahlilde dünya sanayisi, proletarya diktatörlüğü altında olsa ve sosyalist sanayiyi inşa ediyor olsa bile, her bir parçasını kontrol eder."[10] Ertesi yıl Komintern Program Taslağı'nı eleştirirken daha da ileri gitti: "Emek üretkenliği ve bir toplumsal sistemin üretkenliği piyasada fiyatların korelasyonuna göre ölçüldüğü ölçüde," diye yazdı, "Sovyet ekonomisi için belki de en büyük doğrudan etkiyi oluşturan şey askeri müdahaleden çok, daha ucuz kapitalist emtiaların müdahalesidir."[11] Dolayısıyla Mandel'in (s. 42) Troçki'nin SSCB'nin planlı ekonomisinin kapitalist dünya pazarı tarafından altüst edildiğinden hiç bahsetmediğini reddetmesi için hiçbir gerekçe yoktur. Stalin ve Parti çoğunluğunun doğru bir şekilde vurguladığı gibi, Sovyetler Birliği'nin kendisini bu tür bir ekonomik altüst oluşlardan korumasının yolu olan dış ticaret tekeli, Troçki için "bağımlılığımızın ciddiyetinin ve tehlikeli karakterinin kanıtı" haline geldi.[12] Troçki dünya ekonomisinin bir bütün olarak kaderini, Rusya'nın sosyalist inşasının ikincil önemi karşısında "belirleyici öneme" sahip olarak görüyordu.[13] Egemen kapitalist ülkelerde emek verimliliğinin Rusya'dan daha hızlı artabileceği olasılığını öne sürerek, tam bir yenilgicilik politikasına devam etti.[14]

Bu yaklaşımın başarısızlığı, Sovyet Beş Yıllık Planları'nın başarılarıyla kanıtlandı. Troçki, her ne kadar yaşlı bir devrimci olsa da, 1936'da sanayi üretiminin karşılaştırmalı göstergelerine dayanarak, “neredeyse tüm kapitalist dünyada görülen durgunluk ve gerileme karşısında, Sovyetler Birliği'ndeki sanayileşmenin geniş kapsamını" gördüğünde sevinçten kendini alamıyordu.[15] Fakat “Sovyetler Birliği'ndeki üretici güçlerin dünyanın hiçbir ülkesinin daha önce yaşamadığı veya şu anda yaşamadığı bir hızda geliştiği gerçeğini inkar etmek imkânsızdır' derken,[16] bu durumun 1920’li yılların sonlarındaki kötümser öngörülerinin doğrudan çürütülmesi anlamına geldiğini asla kabul etmedi. Bu öngörüler, daha önceki bir dönemde ileri sürdüğü süper-sanayileşme önerileriyle tuhaf bir tezat oluşturuyordu (Troçki'nin savunucuları günümüzde her zaman ikincisini işaret ederken, birincisini ise kolayca unutuyorlar). En azından hatalarının kaynağını Marksist bir analizle açıklamaya kalkışmadı; ki bu, siyasi rakiplerinden her zaman talep etmeye hazır olduğu bir uygulamaydı. Bunun yerine, bu başarıların “sosyalizmin teknik öncüllerinin muazzam bir ilerleme kaydettiğini” göstermesine rağmen, Sovyet toplumunu sosyalizme değil, “sınıfların yeniden oluşması, planlı ekonominin tasfiyesi ve kapitalist mülkiyetin yeniden kurulması” yönüne götürdüğü gibi tuhaf bir sonuca vardı. Bu durumda, “devlet kaçınılmaz olarak faşist hale gelecektir” diye ekledi.[17]

Skolastikçilere Bir Soru?

Isaac Deutscher, 1920'lerde Tek Ülkede Sosyalizm tartışmasının mantığını, her iki tarafın da inşasına başlanmasından yana olduğu, şekli ve kullanılacak malzemeler konusunda zaten hemfikir olduğu bir binanın çatı ile örtülüp örtülemeyeceği konusundaki bir tartışmaya benzetmiştir.[18] Bu tartışmanın yarattığı hararetin ardında yatan ruh hali ve vurgu farklılıklarını ifade eden alt akımlardan bağımsız olarak, böyle bir tartışma son derece skolastik görünmektedir. Görünüşe göre bunun bilincinde olan, 1930'ların önde gelen Amerikan Troçkist yayın organı New International (Troçki'nin yüksek teorik düzeyi nedeniyle övdüğü), Troçkist tutumun özünü 30 Ocak 1935 tarihli bir başyazısında açıkça ifade etti: "Mevcut dünya durumu ışığında, bürokrasinin bu kutsal kitabı olan ‘Tek Ülkede Sosyalizm’ teorisi, tüm milliyetçi sınırlılığı ve böbürlenen sahtekarlığıyla karşımızda durmaktadır. Elbette burada, şu veya bu coğrafi bölgede sosyalist bir toplum inşa etmenin tamamen soyut olasılığından veya imkansızlığından bahsetmiyoruz - böyle bir tema skolastiklere aittir; kastettiğimiz çok daha acil, somut, canlı ve tarihsel, metafizik olmayan bir sorudur: İzole bir Sovyet Devleti'nin, emperyalist bir ortamda, faşist karşı-devrimlerin dar çemberi içinde belirsiz bir süre boyunca varlığını sürdürebilmesi mümkün müdür? Marksizmin cevabı, 'hayır'dır. SSCB'nin iç koşullarının cevabı, 'hayırdır!'... Dünya devriminin dışında kurtuluş yoktur.[19]

Meseleyi bu şekilde ortaya koyarsak, tarih Troçki'nin tutumunu tamamen yerle bir etmiştir. Ancak, Mandel'in yaptığı gibi sosyalizmi "sınıfsız, metasız, parasız ve devletsiz bir toplum" (s. 42) olarak tanımlarsak, bu tanımın kendi terimleriyle farklı bir sonuca varırız. Troçki'nin siyasi tutumları hakkında anlamlı bir değerlendirme yapacaksak, meseleleri tarihsel bağlamından koparan ve anlamsız semantik tartışmalara yol açan keyfi tanımlamalardan kaçınmalıyız. Gerçek şu ki, Mandel'in tanımı, Rus Komünist Partisi tarafından genel olarak kabul gören Leninist anlayışla çelişmektedir. Lenin, Devlet ve Devrim'de sosyalizmden, Marx'ın komünizmin ilk aşamasıyla eş anlamlı olarak bahsetmiş ve "üretim araçlarının tüm toplumun ortak mülkiyetine dönüştürülmesi" olarak tanımlamıştır. “Sosyalizm,” diye devam ediyordu, “ürünler 'yapılan iş miktarına göre' dağıtıldığı sürece varlığını sürdüren dağıtım kusurlarını ve 'burjuva haklarının' eşitsizliğini ortadan kaldırmaz ... Sosyalist ilke: 'Eşit miktarda ürün için eşit miktarda emek'... zaten gerçekleşmiştir... Hâlâ devlete ihtiyaç vardır... Devletin tamamen yok olması için tam komünizm gereklidir.”[20] Bu ayrım, 1919'dan itibaren partinin temel ders kitabı olan Buharin ve Preobrejenski tarafından yazılan Komünizmin ABC'sinde daha da ayrıntılı olarak ele alınmıştır. “Kapitalizm ile komünizm arasında kaçınılmaz bir ara aşama olan sosyalist toplumda,” diye yazmışlardı, “paraya ihtiyaç vardır, çünkü meta ekonomisinde bir rolü vardır... Sosyalist toplumda, bu meta ekonomisi bir dereceye kadar varlığını sürdürecektir.”[21]Mandel'in sosyalizm olarak tanımladığı meta, para ve devletin olmadığı toplum, parti geleneğinin komünizmin daha yüksek aşamasıyla özdeşleştirdiği özellikleri taşır. Bu, tartışmaya karıştırılan bir yanıltmacadır, çünkü Rus komünistleri kendilerine sosyalist bir ekonomi yaratma hedefini koyduklarında anladıkları şey bu değildi- bununla kastettikleri şey, büyük ölçekli kooperatif üretimin örgütlenmesiydi; ki bu, Troçki'nin 1906'da sosyalizm için yaptığı tanımdır.[22]

Mandel, “Stalin ve Buharin'in bile” Rusya'da mümkün olduğuna inandıkları sosyalist ekonominin 'en gelişmiş kapitalist ekonomiden daha yüksek bir emek üretkenliğine sahip olması gerektiği” (s. 42) konusunda hemfikir oldukları iddiasını destekleyecek hiçbir şey bulamayacaktır. Bu, Rusya'nın kapitalizm altında sahip olduğu çok daha yüksek bir üretkenlik düzeyinden ve üretkenlikte kapitalist dünyayı yakalama ve geçme amacından farklıdır. Bu, sosyalizmin dünya çapında zaferinin garantisidir.[23]

Lenin'in Konumu

Mandel, "Tek Ülkede Sosyalizm" kavramının, temel Marksist-Leninist teoriyi, "Lenin'in tüm mirasının" reddettiğini savunur (s. 43). Bu, özellikle yanıltıcı bir yarı gerçektir. Doğru olan şudur ki, Bolşevikler 1917'de iktidara geldiklerinde, Lenin'in sözleriyle, "dünya proleter devriminin eşiğinde" olduklarına inanıyorlardı.[24] Ekim Devrimi'nden sonra bir süre Lenin ve Bolşevikler şöyle düşünüyorlardı (ve Troçki bunu kanıtlamak için alıntıları sıralamayı çok seviyordu[25]): "Ya diğer ülkelerde, kapitalist olarak daha gelişmiş ülkelerde devrim hemen veya en azından çok hızlı bir şekilde patlak verecek, ya da yok olacağız."[26] Ancak Lenin karakteristik gerçekçiliğiyle, Mart 1918'de, Troçki'nin "kelimenin tam anlamıyla ihanet" olarak nitelendirdiği Brest-Litovsk Barış Antlaşması'nın aşağılayıcı şartlarının onaylanması ısrarla talep ederken,[27] dünya devriminin eninde sonunda gerçekleşeceğini, ancak "şimdilik bunun çok güzel bir masal" olduğunu belirtmişti.[28] 1921'e gelindiğinde, uluslararası alanda "olayların beklediğimiz kadar düz bir çizgide ilerlemediğini" ve "diğer kapitalist ülkelerde devrimi başlatmanın imkansız olduğunu" açıkça anladığında,[29] süresiz olarak ertelenen uluslararası devrim bağlamında Rusya'da sosyalizmin inşası gibi yeni bir sorunu ele almaya kendini giderek daha fazla adadı. 15 Mart 1921'de, sosyalist devrimin Rusya'da "tamamen başarılı" olabilmesi için iki koşulun altını çizmişti: Birincisi, "bir veya birkaç gelişmiş ülkedeki sosyalist devrimden zamanında destek alması" ve ikincisi, "proletarya ile köylü nüfusun çoğunluğu arasındaki anlaşmanın" sürdürülmesi.[30] Bir aydan kısa bir süre sonra, "Köylülükle on-yirmi yıl boyunca doğru ilişkiler kurulursa, dünya çapında (büyüyen proleter devrimlerde bir gecikme olsa bile) zafer garanti altına alınmıştır." diye belirtiyordu[31] Lenin, iki yıl sonra, son makalelerinde bu sorunla daha da fazla ilgileniyordu. “Ya durumunun (Rusya'nın dünyadaki durumu-MJ) tamamen umutsuzluğu, işçilerin ve köylülerin enerjilerini on kat artırarak, bize Batı Avrupa ülkelerinden farklı bir şekilde medeniyetin temel gerekliliklerini yaratma olanağı sunarsa?” diye soruyordu Ocak 1923'te. “... Sosyalizmin yaratılması için belirli bir kültür seviyesi gerekiyorsa (her ne kadar kimse bu belirli kültür seviyesinin ne olduğunu söyleyemese de), neden bu belirli kültür seviyesinin ön koşullarını devrimci bir şekilde elde etmeye başlamıyoruz ve ardından bir işçi ve köylü hükümeti ve bir Sovyet sistemi yardımıyla diğer ulusları geçmeye başlamıyoruz?... Sosyalizmin kurulması için medeniyetin gerekli olduğunu söylüyorsunuz. Çok güzel. Peki neden ülkemizde toprak ağalarının ve Rus kapitalistlerinin kovulması gibi medeniyetin ön koşullarını yaratarak başlayıp ardından sosyalizme doğru ilerlemeye başlamıyoruz? Tarihsel olayların alışılmış düzeninde böyle değişikliklerin kabul edilemez veya imkânsız olduğunu nerede, hangi kitaplarda okudunuz?”[32]

Son olarak Kooperatifçilik Üzerine adlı makalesinde şöyle yazıyordu: “Devletin bütün büyük ölçekli üretim araçları üzerindeki gücü, proletaryanın elindeki devlet gücü, bu proletaryanın milyonlarca küçük ve çok küçük köylüyle ittifakı, proletaryanın köylülüğün önderliğini güvence altına alması vb. kooperatiflerin ... tam bir sosyalist toplum inşa etmesi için gerekli olan her şey bu değil midir? Bu henüz sosyalist toplumun inşası değildir, ancak bu inşa için gerekli ve yeterli olan her şeydir... Üretim araçlarının toplumsal mülkiyeti altında, proletaryanın burjuvaziye karşı sınıf zaferi ile medeni kooperatifler sistemi, sosyalizmdir.”[33]

Sosyalizm Gerçekleştirildi mi?

Uluslararası devrimin gecikmeye devam etmesi halinde Rusya'nın sosyalizmin inşasını kendi başına tamamlamayı hedeflemesi gerektiği fikri, ülkelerinin bu sorunun ortaya çıkacağı kadar uzun bir süre izole bir işçi devleti haline geleceğini hiç öngörmemiş olan  Bolşeviklerin geleneksel teorisinden bir sapma anlamına geliyordu. Ancak Lenin bu fikri teorik olarak hiçbir zaman detaylandırmamış olsa da, çalışma hayatının son döneminde pratikte bu bakış açısını giderek daha fazla benimsediğini gördük. Lenin’in ölümünden sonra partinin yeni durumla yüzleşmesi ve herkesin umduğu devrim diğer ülkelerde gerçekleşmez ve sorunlarını hafifletmezse, "NEP Rusyası'nın kendi güçleriyle Sosyalist Rusya'ya dönüşeceği"[34] yönündeki güvenini dile getirmesi, Marksist teoriyle tamamen uyumluydu.

Bu bakış açısı ne anlama geliyordu? Lenin, Ekim Devrimi'nden sonra ve 1921'de uygulamaya konulan Yeni Ekonomi Politikası döneminde Rusya'da var olan sosyo-ekonomik yapıları oluşturan beş unsuru sıralamıştı: 1) ataerkil, büyük ölçüde kendi kendine yeten köylü ekonomisi; 2) küçük meta üretimi (köylülerin çoğunluğunun tahıllarını satması dahil); 3) özel kapitalizm; 4) devlet kapitalizmi ve 5) sosyalizm.[35] Sosyalizme geçiş, Rusya'nın geri kalmış bir köylü ülkesinden, modern, merkezi planlı bir devlet sanayisi ve kolektif ve devlet tarımına sahip ve büyük eğitim ve kültürel ilerlemelerin eşlik ettiği bir ülkeye dönüşmesi anlamına geliyordu. Ben, Lenin'in sosyo-ekonomik kategorilerinden ilk dördünün fiilen ortadan kaldırılmasından, kulakların (kırsal burjuvazi) ve nepmenlerin (tüccar kapitalistler) ortadan kalkmasını ve bir yandan devlet sanayisi ve devlet çiftliklerinin, diğer yandan kolektif çiftliklerin yer aldığı beşincisinin büyük ölçüde büyümesini kastetmiştim.[36] Bu terimlerle tanımlandığında Stalin, 1935'ten sonra Troçki'nin yanıldığını ve “burjuvazimizin çoktan tasfiye edildiğini ve sosyalizmin büyük ölçüde çoktan kurulduğunu” doğru bir şekilde söyleyebilmişti. “Biz buna sosyalizmin zaferi, ya da daha doğrusu, tek ülkede sosyalist inşanın zaferi diyoruz.”[37]

Ancak sorunu burada bırakmak çok kolay olurdu. Tarımın kolektifleştirilmesi gereksiz yere masraflı ve sert bir şekilde gerçekleştirilmiş, bu da köylülüğün önemli kesimleri ile Sovyet Devleti arasında derin bir güvensizlik yaratmakla kalmamış, aynı zamanda siyasi iktidar ve inisiyatif emekçi halkın elinden alınarak Stalin ve onun yerine geçecek sorumsuz küçük bir yönetici grubun elinde toplanmıştı.[38] Stalin, olağanüstü zor bir uluslararası durumda, sosyalizmin ekonomik ve kültürel temellerinin geliştirilmesine ve savunulmasına öncülük etti; bu onun büyük tarihsel başarısıdır. Ancak aynı zamanda, parti ve halkın demokratik haklarını ve organlarını hiçe sayarak, en seçkin Rus ve yabancı devrimcilerin çoğunun trajik bir sonla karşılaştığı yaygın keyfi ve acımasız zulümler uyguladı – bu da Sovyetler Birliği ve uluslararası komünist hareketin bedelini bugün hâlâ ağır bir şekilde ödediği en büyük suçudur.

Marksistler sosyalizm ve demokrasiyi her zaman birbiriyle iç içe geçmiş kavramlar olarak gördükleri için, Troçki 1930'ların ikinci yarısında ana argümanını değiştirerek, sosyalizmin Rusya'da inşa edildiği iddiasına karşı bu itirazını merkezi bir konuma getirerek çok daha güçlü bir zemine oturdu. Ardından polis terörüne, eski Bolşeviklere karşı uydurulan Moskova Duruşmaları'na ve siyasi özgürlüğün genel olarak bastırılmasına işaret etti; bu durum, hem partide hem de Devlet'te yozlaşmış bürokratik aygıtın gücünün büyük ölçüde artmasıyla birlikte ve öncesinde yaşandı. Anlayamadığı şey, belli bir süre boyunca (ki bu süre oldukça uzun olabilir), sosyalist ekonomi ile demokratik olmayan, sosyalist olmayan bir üstyapının huzursuz ve düşmanca bir arada var olmasının mümkün olduğuydu. Er ya da geç, birincisinin gelişimi toplumu (her ne kadar dolambaçlı, dengesiz ve hiç de “otomatik” olmasa da) üstyapının reformuna ve ekonomik altyapıyla -ve giderek daha gelişmiş ve eğitimli işçi sınıfı ve aydınlarının istekleriyle- ilerici bir şekilde uyum sağlamasına doğru itecektir. 1930'larda sosyalist bir ekonominin başardığı şey, elbette, yalnızca sosyalizmin bazı unsurlarıydı ve Rus geri kalmışlığının korkunç mirasını tamamen aşarak tam gelişmiş, müreffeh, uyumlu ve kültürlü bir sosyalist toplum olarak ortaya çıkabilmesi için birkaç on yıl daha barışçıl bir büyüme sürecine ihtiyaç duyuyordu. Bugün Sovyetler Birliği, 1930'lara göre çok daha gelişmiş olsa da, bu sosyalist gelişme düzeyini tamamlamadan önce kat etmesi gereken epey bir yol var. Stalin ve Hruşçov dönemlerinde öngörülebilir bir gelecekte komünizme geçişten söz edilmesinin, bugün genel olarak büyük ölçüde abartılı ve aşırı iddialar içerdiği görülüyor. Troçki'nin yazılarının, Togliatti'nin şu şekilde tanımladığı bu tür abartılara karşı yararlı bir düzeltme olanağı sağladığını söylemek yerinde olur: “O döneminde propagandasında, ama aynı zamanda genel sunumda da, başarıları abartma ve tüm sorunların çözüldüğünü, nesnel çelişkilerin aşıldığını düşünme eğilimi hakimdi. Oysa sosyalist toplumun inşasında her zaman var olan ve açıkça kabul edilmedikçe çok ciddi ve aşılmaz hale gelebilecek zorluklar ve çatışmalar vardı.”[39] Bununla birlikte gelen ulusal üstünlük, kibir ve dar görüşlülüğün tezahürlerini eleştirirken, Marksizmin temelindeki enternasyonalist geleneklerine haklı olarak atıfta bulunurken, eleştirdiği şeyin kaçınılmaz olarak Tek Ülke Sosyalizmi teorisinden kaynaklandığını yanlış bir şekilde ileri sürmüştür.

“Devrim İhanete Uğradı”

Troçki’nin 1936’da yazdığı "İhanete Uğrayan Devrim", o dönemdeki tutumunun hem güçlü hem de zayıf yönlerini ortaya koyar. Sovyetler Birliği'nin 1930'ların ortalarına kadarki gelişimini analiz ederek, Stalinizmin Rus yaşamının pek çok yönü üzerindeki olumsuz etkilerini ortaya koyarken pek çok isabetli tespitte bulunmuştur. Ancak eleştirilerinin çoğu, örneğin 1936 Anayasası'nın hükümlerine saldırması gibi, eleştirmekten ibaret ve yersizdi. Zira bu anayasanın zayıflığı, son derece demokratik hükümlerinde değil, Stalin'in anayasanın hükümlerini çiğneyebildiği ve çiğnediği o dönemde Sovyetler Birliği'ndeki gerçek durumla ilgisiz olmalarında yatıyordu. Örneğin, dolaylı seçim sisteminin yerine evrensel, eşit ve doğrudan oy hakkının getirilmesini - köylülüğe karşı işçi sınıfı lehine temsil ağırlığının artırılmasını ve eski sömürücü sınıflara oy hakkının tanınmaması- "proletarya diktatörlüğünün hukuken tasfiyesi" olarak nitelendirmiştir.[40] Anayasanın bir bütün olarak, “sosyalist ilkelerden burjuva ilkelere doğru atılmış büyük bir geri adım” anlamına geldiğini ve “yeni bir mülk sahibi sınıfın doğuşu için siyasal ön koşulları” yarattığını ileri sürdü.[41]

Troçki'nin tek ülkede sosyalizmi inşa etmenin imkânsızlığı konusundaki dogmatik inancı, Stalin'in tasfiyelerinin yol açtığı tahribata rağmen, sosyalist sistemin Rusya'da ne kadar köklü ve dirençli olduğunu şimdi bile küçümsemesine yol açmıştı. Batı'da bir devrimin müdahalesi olmadan, eğer bir savaş patlak verirse, "Sovyetler Birliği'nin toplumsal temellerinin yalnızca yenilgi durumunda değil, zafer durumunda da yıkılması gerektiğini" iddia ediyordu."[42] Devamında, “Sovyet bürokrasisinin burjuva restorasyonunu hazırlama yolunda büyük bir adım attığını" ve " gelecek aşamalarda kaçınılmaz olarak mülkiyet ilişkilerinde kendine destek arayacağını" ve bunun da "yeni bir mülk sahibi sınıfa dönüşmesini" gerektireceğini yazdı.[43] Aslında, Sovyetler Birliği'nin savaştaki zaferi (Troçki yenilgiyi öngörmüştü[44]) elbette bir burjuva karşı-devrimine doğru en ufak bir adımla sonuçlanmadı[45]; aksine, sözde “karşı-devrimci” komünist partilerin önderliğinde 13 ülkede daha sosyalist mülkiyet ilişkileri kuruldu ve kapitalist sistemle rekabet eden bir dünya sosyalist sistemi ortaya çıktı. Dahası, Stalin'in 1953'teki ölümünden bu yana, Troçki'nin vurguladığı Stalinizmin en olumsuz özellikleri ortadan kalktı. Bu “de-Stalinizasyon” süreci, Troçki’nin İhanete Uğrayan Devrim’de öngörüp savunduğu gibi[46], Dördüncü Enternasyonal önderliğindeki bürokrasiyi devirmek için “kaçınılmaz” şiddetli bir siyasi devrimle gerçekleşmedi; esasen komünist parti içindeki güçlerin (Troçki'nin parçalanmış,[47] ”ölü”[48] ve “artık proletaryanın öncüsü olmayan” olarak nitelendirdiği[49]) ve Troçki'nin tanımına göre[50] işçi sınıfının ve köylülüğün en ileri kesimleri arasından seçilen tüm parti, devlet ve kolektif çiftlik liderlerini, yöneticilerini, teknisyenlerini ve ustabaşlarını içeren güçlerin inisiyatifiyle gerçekleşmişti.

Stalinizm'e yönelik temel bir Marksist eleştiri hâlâ yapılmayı bekliyor. Ancak bu eleştiri, Troçki'nin öncüllerinden yola çıkmayacaktır; her ne kadar yazıları, bize sunduğu hem olumlu hem de olumsuz birçok değerli ders nedeniyle incelenmesi gerek bir kaynak olsa da. Ancak, onun en parlak görüşleri bile, Sovyet toplumunun gelişim yasalarını anlamaktan veya (kabul etmek gerekir ki yeni ve eşi benzeri görülmemiş) Stalinizm olgusunu karmaşıklığı ve çok yönlülüğüyle kavramaktan alıkoyan, temeli yanlış bir sosyolojik model çerçevesinde ortaya çıkıyor. Bu nedenle tarih, bu makalede alıntıladığımız önemli öngörülerine karşı bu kadar acımasız davranmıştır.

Troçki'nin Rusya'ya ilişkin hatalarının çoğunun kaynağı, Birinci Dünya Savaşı'ndan önceki yıllarda zaten mevcuttu. Deutscher, "Bazen Rusya'nın geçmişini ve bugününü neredeyse bir boşluk gibi görüyordu" diye belirtiyordu. "Avrupalılaşma çağrısının altında yatan zayıflık ve Bolşevizm’e karşı tutumundaki kusur buydu. Lenin'in gücü, Rus gerçekliğini olduğu gibi kabul edip onu değiştirmeye karar vermesiydi. Lenin'in partisi Rus topraklarında derin köklere sahipti ve bu toprağın verebileceği her şeyi devrimci güç ve sertlikle, dünyayı sarsan cesaretle ve ilkel kabalıkla özümsedi.[51] Troçki, Ekim Devrimi'nin arifesine kadar bu partiye katılmadı ve bu geleneği asla benimsemedi; büyük ölçüde Batılı bir devrimci entelektüel olarak kaldı. Sosyalist Rusya'nın geleceğine dair karamsarlığı, Batı'daki devrim beklentilerine yönelik çok övülen “devrimci iyimserliği” ve “izole bir proleter devlete dair iyimserliğin uluslararası devrime yönelik karamsarlığı da beraberinde getireceği” şeklindeki tuhaf inancıyla tamamlanıyordu.”[52] Lunaçarski'nin sempatik profilinde gösterdiği gibi, Troçki'nin “devrime giden yolu... düz bir çizgide ilerliyordu.”[53] Tarih onun öngörülerini çürütüp yeni ve öngörülemeyen durumlara yol açtığında, Lenin'in “insanı ara sıra taktiklerini değiştirmeye iten gerçeklik duygusu” ve Lenin'i “bir an kılıcının iki ağzını da bilemeye, başka bir an da onu kınına koymaya” yönlendiren “zamanın gereklerine karşı muazzam duyarlılığı” onda yoktu.[54]

---

[1] Bu makale kapsamında, Troçki'nin 1923-24 yıllarında merkezi planlamanın getirilmesi ve 1925-27 yıllarında sanayileşmeye geçiş için yaptığı önerilerin, ortaya atıldıkları dönemdeki gerçek olanaklarla ne kadar örtüştüğü sorusunu inceleyemem. Stalin'in 1928'den sonra Muhalefet’in önerdiğinden daha kapsamlı planları uygulamaya koymasının, Muhalefet'in önerilerinin doğruluğunu tek başına kanıtladığı, kaba Troçkizmin mitlerinden biridir. Maurice Dobb'un yazdığı gibi, "1928-29'da uygulanabilir olanın, hem sanayinin hem de tarımın daha zayıf olduğu daha erken bir tarihte de mutlaka uygulanabilir olduğu sonucu çıkmaz." (M. Dobb, Soviet Economic Development since 1917, Londra, 1948, s. 206-207.) Ayrıca bkz. R.W. Davies, "The Inadequacies of Russian Trotskyism", Labour Review (Londra), Temmuz-Ağustos 1957. Bununla birlikte parti, Muhalefet’in kırsal kesimde kulakların gücünün tehlikeli bir şekilde arttığına dair uyarılarını daha önce dikkate almış olsaydı, 1929-30'daki kolektifleştirme sürecinin daha az şiddetli olabileceği iddiasını kabul ediyorum.

[2] Troçki'nin RKP Merkez Komitesi Genel Kurulu'na Mektubu, 15 Ocak 1925, J. Murphy (ed.), Errors of Trotskyism (Londra, 1925), s. 374.

[3] L. Troçki, The Third International After Lenin (New York, 1957), s. 40.

[4] L. Troçki, Permanent Revolution and Results and Prospects (New York, 1965), s. 237. Vurgular orijinalde.

[5] a.g.e., s. 138 vd.

[6] L. Troçki, The Programme of Peace (Kolombo, 1956), s. 18.

[7] L. Troçki, 1905 (Moskova, 1922), s. 4.

[8] L. Troçki, Stalinism and Bolshevism (Londra, 1956), s. 9. Vurgular orijinalde.

[9] L. Troçki, The Programme of Peace, s. 20-21.

[10] Where is Trotsky going? (Londra, 1928), s. 53-54.

[11] L. Troçki, Third International After Lenin, s. 47.

[12] a.g.e., s. 49. Dördüncü Enternasyonal'den Ernest Germain, yakın zamanda yayımladığı bir kitapçıkta, Sovyetler Birliği'nin dünya pazarına “bağımlılığı” konusunda Troçki'nin kullandığı argümanları kullananlarla alay ediyor ve onları... dış ticaret tekelinin etkisini hatırlatıyor! (E. Germain, Marxism v. Ultra-Leftism, Paris 1967, s. 69 vd.)

[13]L. Trotsky, a.g.e.

[14] a.g.e.

[15] L. Troçki, The Revolution Betrayed (New York, 1957), s. 6 vd.

[16] L. Trotsky, Workers International News (Londra), Temmuz 1938, s. 1.

[17] a.g.e, s. 2.

[18] I. Deutscher, Stalin: A Political Biography (Londra, 1949), s. 286-287.

[19] New International (New York), Mart 1935, s. 40.

[20] V. I. Lenin, Selected Works, bundan sonra SW (Moskova, 1937), VII, s. 85-87. Vurgular orijinalde. Ayrıca bkz. SW, VIII, s. 239.

[21] N. Buharin ve E. Preobrejenski, An A.B.C. of Communism (Londra, 1924), s. 345-346.

[22] L. Troçki, Results and Prospects, s. 220.

[23] Aslında bugün SSCB'de ortalama emek üretkenliği çoğu kapitalist ülkeninkine eşit, hatta daha da yüksektir, ancak yine de ABD'nin altındadır.

[24] SW, VI, s. 225.

[25] Örneğin bkz. L. Troçki, History of the Russian Revolution (Londra, 1936), III, Ek I.

[26] SW, IX, s. 227.

[27] Lenin'in alıntısı, SW, VII, s. 309.

[28] SW, VII, s. 297.

[29] SW, IX, s. 227.

[30] a.g.e., s. 108.

[31] V.I. Lenin, Polnoe Sobranie Sochineniy (Moskova, 1963), XLIII, s. 383.

[32] SW, VI, s. 511-512. Vurgu Lenin'e ait.

[33] SW, IX, s. 403, 406.

[34] a.g.e., s. 381.

[35] SW, VII, s. 361. Burada devlet kapitalizmi derken Lenin, işçi devletinin, “belirli sınırlar içinde” faaliyet göstermelerine izin verilen kapitalist üreticiler ve tüccarlar üzerindeki kontrolünü kastediyordu. Bunu, “devletin belirli kapitalist işletmelerin doğrudan kontrolünü ele geçirdiği kapitalist sistem altında var olan devlet kapitalizmi”nden kesin bir şekilde ayırıyordu. (Bkz. SW, cilt IX, s. 165-174, 338-339). Lenin'in devlet kapitalizmini, Rusya'nın bu erken dönemde sosyalizme ilerlemesinin yolunu açan ilerici bir geçiş biçimi olarak kavramasıyla, Karl Kautsky, Büyük Britanya Sosyalist Partisi, Uluslararası Sosyalizm grubu ve Milovan Djilas gibi isimlerin SSCB'nin temel bir karakteristiğini tanımlamak için öne sürdükleri devlet kapitalizmi anlayışları arasında hiçbir ortak nokta yoktur.

[36] Kooperatifçilik Üzerine adlı makalesinde, a.g.e., toprağın kamulaştırılmasına dayanan bu tür kooperatif mülkiyetini sosyalist olarak niteler.

[37] J. V. Stalin, The Final Victory of Socialism in the Soviet Union, İvanov'a Cevap, 2 Şubat 1938, (Londra, tarihsiz), s. 3, 6. Stalin mektubunda, “burjuva mülkiyet ilişkilerinin yeniden kurulmasına karşı tam bir güvence anlamında sosyalizmin nihai zaferi, yalnızca uluslararası ölçekte mümkündür” şeklindeki önceki görüşünü yineler ve Sovyetler Birliği’nin çok sayıda kapitalist ülkeyle çevrili olduğu sürece bunun mümkün olmadığını belirtir. (s. 6-7.)

[38] Krassó'nun “ikamecilik” (NLR, 44, s. 66) kavramını tamamen reddetmesine ben tamamen katılamıyorum, çünkü bu bana çok genelleyici geliyor. Bir birey, grup veya parti, işçi sınıfı adına hareket ederken, onu politikanın genel hatlarını belirleme konusundaki demokratik hakkından mahrum bırakıyorsa, bu ikameciliktir.

[39] P. Togliatti, Questions Posed by the 20th Congress of the C.P.S.U., Nuovi Argomenti ile Söyleşi (Londra, 1956), s. 8.

[40] Revolution Betrayed, s. 261.

[41] a.g.e., s. 272.

[42] a.g.e., s. 229. Son savaştan sonra Troçkist Dördüncü Enternasyonal'in, bu hatanın özeleştirisini veya analizini yapmaktan uzak, kendi “doğruluğunu” övmesi ve aynı hatayı tekrarlaması dikkat çekicidir. 1946 tarihli Manifestosu’nda, “Marksist Tahminlerin Gücü” başlığı altında, Uluslararası Konferansı, “Dördüncü Enternasyonal'in analizinin her önemli açıdan zamanın testinden geçtiğini” iddia etmiş (Workers' International News, Londra, Nisan-Mayıs 1946, s. 171) ve bir kararında “yalnızca proleter devrimin müdahalesi, SSCB'nin emperyalizmle olan mevcut güç mücadelesinde ölümcül bir sonucu önleyebilir” demiştir (Quatrième Internationale, Paris, Nisan-Mayıs 1946, s. 18).

[43] Revolution Betrayed, s. 253-254.

[44] a.g.e., s. 227.

[45] a.g.e., s. 290.

[46] a.g.e., s. 284-290.

[47] Stalinism and Bolshevism, s. 8.

[48] a.g.e., s. 13.

[49] Revolution Betrayed, s. 138.

[50] a.g.e., s. 135 vd.

[51] I. Deutscher, The Prophet Armed (Londra, 1954), s. 191.

[52] L. Troçki, Ekim Devrimi'nin 15. Yıldönümü Mektubu, 13 Ekim 1932, Balham (Troçkist) grubunun çoğaltılmış bülteninde, Londra, 1932.

[53] A. V. Lunaçarski, Revolutionary Silhouettes (Londra, 1967), s. 67.

[54] a.g.e.